متن سخنرانی مشاور دستیار ویژه رئیس‌جمهور در امور اقوام و اقلیت‌های دینی و مذهبی جناب آقای دکتر مصطفی ذوالفقارطلب در همایش پژوهش‌های دینی
عنوان همایش: اولین همایش ملی پژوهش‌های دینی
عنوان سخنرانی: ضوابط و التزامات پژوهش‌های دینی در راستای اعتلای فرهنگ اسلامی
برگزارکننده: معهد عالی علوم اسلامی اهل سنت و جماعت جنوب ایران
تاریخ برگزاری: 98/11/24 استان هرمزگان شهرستان بندرلنگه - مجتمع فرهنگی سلطان العلماء
بسم‌الله الرحمن الرحیم
الحمدلله و الصلاة و السلام علی محمد و آله و صحبه و سلم. بسیار خرسندم که در جمع علمای منطقه جنوب به مناسبت همایش پژوهش‌های دینی حضور دارم.
موضوع همایش ازجمله موضوعات محوری جامعه علمی می‌باشد. خداوند متعال می‌فرماید: «ن وَالْقَلَمِ وَمَا يَسْطُرُونَ؛ (قلم/1)» نون سوگند به قلم و آنچه می‌نویسد.
قلم نماد و تجلی علم و دانش است. با قلم می‌توان ملت بیداری را خاموش نمود و ملت خفته‌ای را بیدار ساخت .
همچنین خداوند متعال می‌فرماید: «هَلْ يَسْتَوِي الَّذِينَ يَعْلَمُونَ وَ الَّذِينَ لا يَعْلَمُونَ؛ (زمر/9)» خداوند متعال در این آیه شریفه، در قالب عبارت استفهامی، جایگاه و منزلت دانایان را از جاهلان متمایز ساخته است و آنان را همسان همدیگر نمی‌داند و این وجه تمایز نشان از جایگاه ویژه اهل علم و دانش دارد. از استاد مرحوم خود شنیدم که می‌گفت: من از حضور اهل علم و دانش در محافل علمی بیم ندارم، بیم من از حضور شخص نادان در این‌گونه محافل است، چه آنکه با اهل علم و دانش می‌توان با استدلال تعامل نمود حال آنکه تعامل با جاهل به سبب جهل و سرسختی او بسیار دشوار است.
علمای دین و پژوهشگران فاضل! امت اسلامی در یک بحران خاصی بسر می‌برد، که بخشی از این بحران به بعد علمی و فرهنگی برمی‌گردد.
سؤالاتی که در این راستا قابل طرح است، این است که چرا جامعه علمی ـ دینی ما همانند دوران عصر طلایی علوم اسلامی پویا نیست. چه عاملی موجب شده است تا اغلب آثار علمی ـ دینی روزگار ما همانند روزگار طلایی جامعه علمی نقش‌آفرین نباشد؟ به چه اسبابی اغلب علمای دین به پژوهش علاقه‌مند نیستند؟
با استقراء میدانی در جامعه علمی و دینی به نظر می‌رسد که عوامل فراوانی در انحطاط علمی جامعه ما دخیل می‌باشند.
در پاسخ به این سؤالات محوری باید به عوامل اعتلای فرهنگ و تمدن مسلمانان عصر طلایی توجه داشت.
به نظر می‌رسد که دو عامل در اعتلا و شکوفاسازی فرهنگ و تمدن مسلمانان نقش محوری داشته‌اند:
عامل نخست: توجه به نیازمندی‌های جامعه در پژوهش‌های علمی ـ دینی
پژوهشگران دوران طلایی علوم دینی، فرزند زمانه خویش بوده‌اند و دیدگاه‌ها و نظریه‌پردازی‌های آنان در راستای رفع نیازهای روزگار آنان بوده است و به همین دلیل آثار علمی آنان دارای ویژگی ماندگاری است.
کتابی همچون «منهاج الطالبین» امام نووی و یا «متن ابوشجاع» به حدی از جایگاه علمی رسیده است که ده‌ها شرح و تعلیق بر آن نوشته‌اند و در مراکز مهم علمی، دانشگاهی و حوزوی مورد استفاده جامعه علمی قرار می‌گیرد. چرا؟ چه آنکه ساختار و محتوای چنین آثاری از حشو و زوائد به دور است و به مسائل دینی معاصر خویش پرداخته‌اند و گره‌هایی از مشکلات جامعه علمی ـ دینی را گشوده‌اند. حال آنکه در روزگار ما آثاری تدوین شده است که عمر آن از عمر مؤلف آن کوتاه‌تر بوده و تکرار مکررات محسوب می‌شود.
علمای متقدم نه‌تنها براساس نیازهای روزگار خویش به نظریه‌پردازی می‌پرداختند؛ بلکه یک گام جلوتر از عصر خویش بوده‌اند. به این معنا که به بررسی احکام حوادث پیش نیامده مبادرت می‌کردند که از این منهج علمی تعبیر به «فقه افتراضی» می‌شود. اما متأسفانه حجم بیشتری از پژوهش‌های دینی جامعه علمی ما تکرار نظرات پژوهشگران گذشته است، برخلاف دیگر علوم انسانی مانند علوم سیاسی، اجتماعی و...که به تدوین سیاست‌ها و مطالعات راهبردی و عملیاتی در حل و بررسی مسائل پیش نیامده می‌پردازند که اکنون به‌عنوان یک رشته مستقل تحت عنوان آینده‌پژوهی تبدیل شده است و به مطالعات آینده می‌پردازد، البته آینده‌پژوهی با مفاهیمی از قبیل آینده‌شناسی و پیش‌بینی متمایز است. در راستای برآورده کردن نیازهای بشری در عرصه دینی جا دارد که پژوهشگران علوم دینی در موضوع مسائل دینی به آینده‌پژوهی دینی بپردازند.
حدود 25000 روحانی و طلبه اهل سنت در سرزمین ما وجود دارد، ولی متأسفانه تعداد بسیار اندکی از آنان دست‌به‌قلم می‌باشند. ازجمله رسالت مؤسسات دینی و فرهنگی ما کشف و شناسایی طلاب مستعدِ پژوهشگری است که البته جمع فراوانی از روحانیون و طلاب دینی ما دانش کافی در عرصه علوم دینی دارند، اما به سبب عدم مهارت پژوهشگری به عرصه تحقیق و پژوهش وارد نمی‌شوند، در راستای تولید علم پیشنهاد می‌گردد که در مؤسسات دینی، کارگاه‌های آموزشی روش تحقیق برگزار گردد تا علما و طلاب دینی بتوانند نظرات علمی خویش را در قالب پژوهش ارائه دهند.
نکته دیگر در امر پژوهش رعایت ضوابط اخلاق پژوهشی است. متأسفانه برخی از پژوهشگران به ضوابط اخلاق پژوهشی پایبند نیستند، ازجمله آنکه به ارائه نظرات گذشتگان آن را مصادره به مطلوب نموده و به خود نسبت می‌دهند که به لحاظ اخلاق پژوهشی مذموم و ناشایست است.
عامل دوم: اعتلای فرهنگی مسلمانان، تعامل و تبادل بین فرهنگ‌ها و تمدن‌های متعدد بوده است.
در عصر طلایی علوم در تاریخ و فرهنگ و تمدن مسلمانان شاهد تبادل فرهنگی بین فرهنگ‌ها و تمدن‌های مختلف هستیم و نهضت ترجمه نیز برآمده از این تعامل می‌باشد. علمای دینی و پژوهشگران یک مذهب خاص از بستر فرهنگ‌های مذاهب مختلف می‌توانند فرهنگ خود را شکوفاسازی کنند. اگر یک عالم دینی و پژوهشگر در تحقیقات و مطالعات خویش فقط به دیدگاه مذهب و مکتب خود بنگرد، به‌طور مسلم نظرات وی در همان دایره تنگ مذهبی پرورش خواهد یافت و از تجربه علمی و دینی دیگران بی‌بهره خواهد ماند.
متأسفانه یکی از آفت‌های حوزه فکری جمعی از دین‌داران، نگرش تنگ‌نظرانه آنان است که به پدیده واگرایی در بین امت اسلامی منجر گشته است. جمعی از دین‌باوران مذاهب و مکاتب مختلف اسلامی در تعاملات و نظریه‌پردازی‌ها، مذهب را بر دین مقدم می‌کنند. حال آنکه باید دین محور تعاملات اسلامی قرار گیرد نه مذهب. مذهب در درجۀ دوم قرار داد. هراندازه مسلمانان مذهب را بر دین مقدم دارند به همان اندازه در وحدت بین امت اسلامی خلل وارد می‌گردد. مراد از تقدم دین بر مذهب این نیست که باورهای مذهب خاصی در حاشیه قرار گیرد و به آن توجه نشود؛ بلکه مراد آن است که در شرایط مختلف، دین‌محوری بر مذهب گرایی مقدم گردد.
دانشمندان و پژوهشگران متقدم با تمسک بر دو اصل گذشته ناظر بر همگام بودن با نیازهای عصر خویش و تبادل بین فرهنگ‌ها و تمدن‌های متعدد، موفق به تولید علم در عرصه علوم دینی شدند. دانشمندان سرزمین سرافراز ما ایران، در تولید علوم مختلف بخصوص علوم اسلامی در میان دانشمندان جهان اسلام سرآمد روزگار خویش بوده‌اند. دانشمندان فارس این منطقه آثار ارزنده‌ای را در زمینه‌های متعدد علوم اسلامی از خود بجای گذاشته‌اند که هنوز ماندگاری خود را حفظ کرده‌اند:
- امام «ابن الجزری» و قاضی «بیضاوی» در علوم قرآن
- «ابواسحاق شیرازی» صاحب کتاب «المهذب» در فقه اسلامی
- «حافظ»، «سعدی» و «سیبویه» در ادبیات
- قاضی «عضدالدین ایجی» در علم کلام
ضمن رعایت دو اصل همگام شدن پژوهش‌ها با نیازهای عصر و تبادل فرهنگی میان فرهنگ‌ها و مکاتب مختلف، در راستای تقویت پژوهش‌های دینی تدوین سیاست‌های راهبردی و عملیاتی در مدارس علوم دینی ضروری به نظر می‌رسد. ازجمله سیاست‌های راهبردی پژوهش‌های دینی عبارت است از:
الف- تنقیح متون دینی به لحاظ ساختاری
ب- بازنگری محتوای دینی همگام با تحولات و نیازهای جدید جامعه
ج- تقویت بخش تحلیلی پژوهش‌ها
البته تنقیح و بازنگری متون دینی باید با حفظ میراث فرهنگی باشد. بدین معنا که متون دینی باید محور و اساس آموزش‌های دینی در مدارس علوم دینی باشد. متون دینی متقدمان به لحاظ آموزشی دارای برکاتی است که با رمزگشایی اساتید و تأمل و مباحثه طلاب در عرصه آموزش محقق می‌گردد.
ازجمله راهکارهای پژوهش‌های دینی نیز می‌تواند موارد ذیل باشد:
الف- تقدیر از آثار علمی پژوهشگران برتر
ب- مسئله محوری بجای موضوع محوری
ج- بهره‌مندی از ابزارهای جدید علمی
امید است که پژوهشگران با بازگشت به همت و اراده والای دانشمندان متقدم در چارچوب دو اصل همگام شدن پژوهش‌ها با نیازهای عصر و تبادل بین افکار و اندیشه‌های فرهنگ‌ها و مکاتب و مذاهب مختلف بتوانند خدمات ارزنده‌ای در راستای اعتلای فرهنگ و تمدن اسلامی عرضه دارند.
در نهایت از برگزارکنندگان مخلص و زحمتکش این همایش ارزنده و از شما علمای بزرگوار سپاسگزاری می‌کنم و توفیق همه شما را در اعتلا و شکوفاسازی فرهنگ اسلامی خواستارم.
والسلام علیکم و رحمة الله و برکاته